Komitety obywatelskie
W Królestwie Polskim przed rokiem 1914 nie było samorządu. Miastami rządziły władze oparte na mianowanych rosyjskich urzędnikach. Samorządność skupiała się w różnego typu organizacjach: stowarzyszeniach, towarzystwach, spółdzielniach, resursach. Były to działania legalne, często jednak uzupełniane aktywnością nieoficjalną, czy wręcz nielegalną. W oparciu o to zaplecze, w momencie wybuchu wojny, w miastach Królestwa Polskiego mogły, oddolnie, powstawać niezależne władze obywatelskie. Przyjęły one formę komitetów obywatelskich mających zapewnić funkcjonowanie społeczności lokalnych w czasach wojennej pożogi. Tak oto na początku czerwca 1915 roku działało 9 komitetów gubernialnych, 48 – powiatowych, 6 – okręgowych, 91 – miejskich i 400 – gminnych.

Trójkąt trzech cesarzy
W Zagłębiu Dąbrowskim, gdy 2 sierpnia 1914 roku wojska niemieckie weszły do Dąbrowy, zastały miasto pod kontrolą straży obywatelskiej, powstałej w oparciu o organizacje sokolskie, ochotnicze straże pożarne i inne organizacje obywatelskie. Szybko powstały, na podstawie uchwalanych przez siebie statutów, kolejne formy samoorganizacji. Komitety obywatelskie (nazwa stosowana równolegle, dla podkreślenia związków z ruchem tworzącym się po drugiej stronie linii frontu) zwane są w Zagłębiu – pod presją nowych okupantów – radami miejscowymi (miejskimi czy gminnymi) lub czasami władzami obywatelskimi. Nie był to jeszcze samorząd, choćby dlatego, że władze nie pochodziły z bezpośrednich wyborów. W każdej gminie powstawały komitety do konkretnych zadań – straży obywatelskiej, opieki nad biednymi, pośrednictwa pracy, przemysłowo-handlowych, sądowych, skarbowych, szkolnych, zdrowia publicznego, weterynaryjnych i żywnościowych, których przedstawiciele zasiadali w radzie miejscowej. Obok struktur lokalnych władza obywatelska szybko stworzyła struktury okręgowe. Rada okręgowa Zagłębia Dąbrowskiego zebrała się po raz pierwszy 26 września 1914 roku w Dąbrowie.

Dąbrowa Górnicza
W Dąbrowie Górniczej budowanie obywatelskiej władzy zaczęło się jeszcze przed wybuchem wojny. Tu mieszkał i pracował Kazimierz Srokowski, który był nie tylko sekretarzem Rady Zjazdu Przemysłowców Górniczych w Królestwie Polskim, ale także wiceprezesem tajnego sokolstwa, które w Zagłębiu miało silne oparcie. To głównie dzięki niemu udało się już 30 lipca na spotkaniu w Dąbrowie powołać miejscowe straże obywatelskie. Władze carskie, nie widząc możliwości obrony tych terenów, wycofały się zawczasu, pozostawiając pole dla smoorganizacji. Dość szybko powstał też Komitet Żywnościowy, który – w oparciu o dobroczynność ludności i zaplecze zakładów przemysłowych – starał się zapewnić przynajmniej podstawowe produkty żywnościowe m.in. kupując je w głębi Niemiec.

A warunki socjalne były naprawdę ciężkie. Wojska niemieckie metodycznie niszczyły lokalny przemysł, zalewały kopalnie. W połowie lutego powstał nawet memoriał Komitetów Obywatelskich Zagłębia Dąbrowskiego o tragicznym położeniu lokalnej ludności. W Warszawie przy Centralnym Komitecie Obywatelskim powstał Podkomitet Obywatelski Zagłębia Dąbrowskiego.

Budowanie samorządu
Zagłębie, podzielone dość szybko między dwie okupacje (austriacką – z Dąbrową i niemiecką – z Sosnowcem), nie miało dalej wspólnej historii. W obu częściach inaczej powstawały samorządy. Jednak ciągłość prac komitetów została zachowana. Działalność społeczna przybrała tylko inne formy – komitetów ratunkowych pod cesarzem Franciszkiem Józefem, rad opiekuńczych pod cesarzem Wilhelmem. O roli komitetów obywatelskich w budowaniu samorządności może świadczyć fakt, że w większości nowych samorządów główne role odgrywali ci sami ludzie, którzy poświęcili się pracy obywatelskiej z początku wojny, choć tylko w Warszawie Komitet Obywatelski dotrwał do powołania rady miejskiej.

Nic więc dziwnego, że w Dąbrowie Górniczej, gdzie budowa samorządności łączyła się z nadaniem praw miejskich, osoby znane ze składu komitetu obywatelskiego pełniły najwyższe funkcje we władzach samorządowych. Byli to np. Edward Kosiński (pierwszy burmistrz Dąbrowy), Adam Piwowar (pierwszy prezydent wybrany w powszechnych wyborach) czy wspomniany Kazimierz Srokowski (naczelnik miejskiego wydziału skarbowego).

Mieszkańcy Dąbrowy w 100-lecie powstania Komitetu Żywnościowego rozpoczęli zbiórkę pieniężną przeznaczoną na ufundowanie tablicy upamiętniającej zaangażowanie obywatelskie w latach 1914-1915. Tablica została odsłonięta na terenie Fabryki Pełnej Życia w 100-lecie nadania praw miejskich Dąbrowie Górniczej. Dzisiaj policja państwowa szuka swych tradycji w samoorganizacji straży obywatelskich, samorządy lokalne odkrywają komitety obywatelskie jako ważny element własnej historii.

Piotr Frączak
Lucyna Stępniewska

Przypominamy zdjęcia z wystawy prezentującej budowanie obywatelskich komitetów w Dąbrowie Górniczej. Wystawa miała miejsce w Fabryce Pełnej Życia wystawa_komitety_obywatelskie1914