Synagoga w Dąbrowie Górniczej została wzniesiona przy dzisiejszej ulicy F. Chopina 32. Kilkanaście lat temu w ramach projektu Fundacji Brama Cukermana miejsce to oznaczono tabliczką „Opowieści Nieobecnych”. Po zakończeniu zagospodarowania i rewitalizacji terenu w rejonie Zespołu Szkół Sportowych, w pobliżu miejsca nieistniejącej dąbrowskiej bóżnicy, ustawiona została tablica edukacyjna w języku polskim i angielskim. Wcześniej podobna tablica upamiętniła żydowski cmentarz przy ulicy Ludowej.

Poniżej prezentujemy tekst, który został umieszczony na pamiątkowej tablicy

Synagoga w Dąbrowie Górniczej

Najważniejsza instytucja judaizmu

Synagogi, po polsku zwane bóżnicami, są ośrodkami życia religijnego i społecznego Żydów, pełniąc równocześnie rolę miejsca zgromadzenia, nauki i modlitwy. Zgodnie z tradycją i przepisami Talmudu, budowle te zazwyczaj orientowano, kierując na wschód ku Jerozolimie. We wnętrzu ściany wschodniej umieszczano szafę ołtarzową, zwaną aron ha kodesz, która służyła do przechowywania pergaminowych zwojów Tory. Wejście i fasada budynku,  zazwyczaj z wyróżniającym się elementem architektonicznym na szczycie, znajdowały się wówczas od strony przeciwnej, zachodniej. Często skromny wygląd zewnętrzny synagog kontrastował z bogatą dekoracją wnętrza.

Budowę głównej dąbrowskiej synagogi rozpoczęto w 1912 r., a zakończono w 1916 r., kiedy ludność żydowska stanowiła około 15 proc. ogółu mieszkańców osady.

Ludność żydowska zamieszkująca Dąbrowę należała do żydowskiej gminy wyznaniowej w Będzinie aż do 1910 r., gdy utworzono samodzielny okręg bóżniczy. Niemniej dąbrowscy Żydzi mieli prawo do korzystania z Wielkiej Synagogi tego miasta jeszcze do 1916 r. Pierwszym rabinem w Dąbrowie Górniczej został Mojżesz Aron Lewi, który pełnił swe obowiązki ponad 20 lat.

Początki dąbrowskiej synagogi

Nim Żydzi dąbrowscy wybudowali synagogę, gromadzili się w prywatnych domach modlitwy, tzw. sztibłech, które istniały również po zbudowaniu synagogi jako samodzielnego budynku. Pod koniec XIX w. działały cztery prywatne domy modlitwy w koloniach Huta Bankowa i Reden, w Starej Dąbrowie, a także na Ksawerze, obecnej dzielnicy Będzina. W 1917 r. funkcjonowało już 14 domów spotkań dla zwolenników chasydyzmu.

Budowę głównej dąbrowskiej synagogi rozpoczęto w 1912 r., a zakończono w 1916 r., kiedy ludność żydowska stanowiła około 15 proc. ogółu mieszkańców osady. Grunt pod budowę bóżnicy u zbiegu ulic Miejskiej (późniejsza Chopina) oraz Ullmana (Okrzei) przekazał Berek Fuks. Fundatorami synagogi byli również: Alter Futerko, Mordka Lejb Miodownik, Icek Majer Luksburg, Mojżesz Mittelman, Herszel Rajchman oraz Mordka Hilel Ferens. Budynek został ukończony dzięki Mosze Micenmacherowi, który podarował również zwoje Tory. Nie wiemy dokładnie, jak wyglądało wnętrze dąbrowskiej bóżnicy, ale o dekoracjach malarskich mogą świadczyć zdjęcia malowideł, które prawdopodobnie wykonali Niemcy w okresie II wojny światowej. Pokazują  one typowe motywy dekoracyjne dla tych budowli, jak przedstawienia zwierząt (tu: lamparta, orła, jelenia, lwa i byka) oraz widoki Jerozolimy, którym towarzyszą religijne cytaty.

Holocaust. Synagoga w dzielnicy żydowskiej

Armia niemiecka wkroczyła do miasta 4 września 1939 r. Niemcy podpalili synagogę, częściowo ją niszcząc. W okresie późniejszym zamieniono ją na magazyn, w którym gromadzono radia i inne przedmioty zarekwirowane wysiedlonym mieszkańcom.

Okupacyjne władze niemieckie włączyły Dąbrowę w skład prowincji górnośląskiej, a w mieście powołały dąbrowski Judenrat. Synagoga znalazła się w obrębie tworzonej od listopada 1940 r. dzielnicy żydowskiej (Judenviertel). Ludność żydowską usuniętą z centrum miasta (3 Maja, Sobieskiego) przeniesiono do kwartału obejmującego tereny ulic: Chopina, Łukasińskiego, Starobędzińskiej, Hieronimskiej Dolnej, Hieronimskiej Górnej, Jaworowej i Mireckiego. Dzielnica pozostawała początkowo gettem otwartym. Zamknięto ją z początkiem 1943 r., otaczając wysokim płotem z drutem kolczastym. Obejmowało ono ulice: Chopina, Miejską, Polną, część Łukasińskiego i część Okrzei. Do getta prowadziło pięć bram, których pilnowała policja.

18 maja 1942 r. sprowadzono do Dąbrowy Górniczej Żydów z Ząbkowic (około 340 osób). Zamknięto ich w synagodze i przetrzymywano tam przez kilka dni. W tym samym czasie przybyli także Żydzi ze Strzemieszyc.

Od marca do końca czerwca 1943 r. Niemcy systematycznie przenosili dąbrowskich Żydów do gett na Środuli i Kamionce. Na początku sierpnia 1943 r., kiedy getta te zostały zlikwidowane, wywieziono do KL Auschwitz większość z 5,5 tys. Żydów dąbrowskich i 2 tys. strzemieszyckich.

Z Zagłady ocalało jedynie około 200 dąbrowskich Żydów.

Po drugiej wojnie światowej

Zniszczony i opuszczony budynek po synagodze chciała przejąć gmina protestancka, prowadząc pertraktacje z gminą żydowską w celu utworzenia tam zboru Kościoła Chrystusowego. Społeczność żydowska nie wyraziła jednak zgody. W późniejszym okresie, w latach 70. XX wieku, lokalne władze zezwoliły na przebudowanie gmachu na warsztat samochodowy (punkt diagnostyki i naprawy aut). Wcześniej obiekt był zagospodarowany przez „przemysł terenowy”, między innymi funkcjonowała tam wytwórnia win.

Według jednego z zapisów, który pozostał w archiwum dawnego dąbrowskiego muzeum (Historii Ruchu Robotniczego im. Gen. A. Zawadzkiego), synagoga miała zostać wyburzona 6 października 1981 roku.

Zdjęcia tablicy M. Mazur